Portal
Me demokraci ne fjalorin ontologjik do te thote e qeverisje e popullit, ku pushteti supreme i takon popullit, i cili ate e ushtron ne menyre te drejtperdrejt ose perfaqsuese, te zgjedhur ne sistemin e lire zgjedhor. e. Edhe per kunder kesaj fjala demokraci shume here tek njerezit ka kuptime te ndryshme. Gjithashtu qasjet ndaj nocionit te demokracise jane te ndryshme nga ana e shume teoricienteve.
Fjala demokraci rrjedh nga fjalet latine demos qe don te thot popull dhe cratio (: kratio) qe don te thote qeverisje.
Ndarja e demokracise
Lidhur me kuptimin baze te fjales demokraci se populli posedon ate sovranitet te qeverisjes dhe supremitetit, praktika flet ndryshe varesisht nga vendet e ndryshme te botes. Per kete arsye, si nga ana e se drejtes kushtetuese ashtu edhe nga ana e shkences se pergjithshme juridike behen disa ndarje te llojeve te demokracise ne baze te disa kritereve.
Kriteri historik
Demokracia e poliseve greke
Demokracia liberale borgjeze
Demokracia socialiste
Demokracia bashkekohore
Kriteri sipas raportit te demokracise me raporte shoqerore
Demokracia formale
Demokracia fiktive
Demokraci reale
Kriteri i demokracise sipas realizimit te saj
Demokracia e drejtperdrejt
Demokracia terthore ( perfaqsuese )
HistorikuDemokracia paraqitet me elementet e saja qe nga koherat e lashta te Graqise se vjeter, kur reformatori i njohur antik grek Soloni vuri themelet e para te rregullimit shteteror te republikes demokratike ne Athine.
Evoluimet e paraqitura gjate historive bene nje kategorizim te demokracise ne kategorite e larte permendura.
Atritbutet e demokracise
Bazuar ne lenden e drejtes kushtetuese, parimisht per te kuptuar me mire nocionin edhe funksionin e saj, teoria bashkohore percakton keto attribute te demokracise:
1. Sovraniteti i popullit qe nenkupton realizimin dhe fuqin e vullnetit te popullilt nepeermes qeverisjes se shumices, ku kjo menyre realizohet drejt per se drejti ose ne menyre terthore. Siq e cekem edhe me pare ne kuptimin ontologjik populli duhet te kete te drejt te qeverisjes dhe se ai eshte bartes dhe element kryesor perberes I pushtetit shteteror por edhe I shtetit ne pergjithesi. Ne teorin moderne qeversja e shumices ndaj pakices nuk do te thote diskriminimin e pakices nga ana e shumices, por kjo ka nje kuptim te respektimit te vullnetit te shumices. Perkundrazi roli I pakices ne jeten demokratike mund te jete teje konstruktiv me nje qeverisje pozitive, nga se me nje kritik progressive arrihet nje kontroll ndaj shumices e cila gjindet ne pushtet , si edhe preventive kryesore ndaj absulutizmit shteteror.
2. Qeverisje e se drejtes qe ka te beje me nje qeverisje legjitime, e bazuar ne ligjshmeri dhe kushtetutshmeri, nga se I gjithe krijimi I qeverisjes duhet te jete I bazuar ne ligj, I cili ka nje harmoni ne gjithe rendin juridik. Jane disa parime te cilat sigurojn funksionimin e qeverisjes te se drejtes: legjitimiteti I popullit, ndarja e pushtetit, gjyqesia e pavarur, kushtetutshmeria, ligjshmeria, garancat kushtetuese per te drejtat e njeriut, etj. Kushtetutshmeria dhe ligjshmeria paraqesin elementet kryesore per zbatimin e qeverisjes se drejt. Me formimin dhe egzistimin e nje vendi juridik I cili ka nje harmonizim dhe perputhshmeri, mund te themi se krijon kushtet themelore te zbatimit te atributeve demokratike edhe ne pushtet shteteror por edhe ne shoqeri. E drejta kushtetuese si dege e se drejtes dhe si shkence e discipline shkencore, mund te themi se eshte dege me meritore per percaktimin e kushtetutshmeris dhe ligjshmeris Brenda nje sistemi shteteror.
3. Ndarja dhe kufizimi i pushtetit shteteror eshte nje nga atributet me kryesore te demokracise. Luftat e shumta per shuarjen e nje absulutizmit shteteror kane shpik edhe deri te parimi I ndarjes te pushtetit shteteror. Vlen te permendet filozofi franqez Charles Montequie I cili nder te paret dha teorine mbi ndarjen e pushtetit shteteror ne ate: legjistlativ, ekzekutiv dhe gjyqesor.
Ndarja e pushteti shteteror Ndarja e pushtetit shteteror garanton nje stabilitet dhe bashkpunim reciprok midis institucioneve shteterore. Tani ne baze te parimit te ndarjes se pushtetit shteteror dallojm keto sisteme: a) sistemi parlamentar b) sistemi presidencial c) sistemi I perzier
Te gjitha keto sisteme dallohen ne baze te nje natyre te ndarjes te pushtetit shteteror nga ana e organeve shteterore.
4. Zgjedhjet e lira dhe te drejtperdrejta - ky atribut paraqet institucionin qendror ne sistemin demokratik. Me ane te ketij institucioni realizohet vullneti I popullit per ti zgjedhur perfaqsuesit e tyre per ta udhehequr pushtetin shteteror. Ne baze te ketij atributi arihet legjitimiteti I pushtetit shteteror. Zgjedhjet e lira dhe te drejtperdrejta krijojn nje konkurence mes subjekteve te ndryshme politike. Zgjedhjet e lira dhe te drejtperdrejta jane pjese e rendesishme e drejtes kushtetuese, si edhe eshte perberse e sistemit politik dhe kushtetues I nje vendi.
5. Sigurimi i te drejtave te njeriut - kur eshte fjala per kete atribut atehere mund te flasim ne suaza nderkombetare. Sigurmi i te drejtave te njeriut, ku mund te themi se ne rast te mos ekzistimit te drejtave te njeriut nuk mund te flasim per nje sistem demokratik. Me kete, institucion percaktohet pozita juridike dhe vendi i shtetasit ne shoqeri. Ne shtetet demokratike sigurohet nje barazi e te gjithe qytetareve para ligjit para ligjit per te siguruar te drejtat e barabarta te qytetareve para pushtetit shteteror. Atehere institucioni behet nje mbrojtes nga diskriminimi fetar, etnik, racor, etj. Per shkak te rendesis te ketij institucioni ne drejten kukshtetuese dhe ne drejten nderkombetare eshte miratuar karta e OKB-se per te drejtat dhe lirit e njeriut. Do me thene nenkupton nje internacionalizim te ketij institucioni.
6. Pluralizmi politik dhe ekonomik nenkupton mundesin e lire te veprimit dhe aktivitetit te subjekteve politike si mjet I artikulimit te aspiratave te tyre politke. Kurse me pluralizmin ekonomik nenkuptohet konkurenca e lire ekonomike mes pronave te ndryshme si edhe funksionimin e sistemit ekonomik sipas ligjit te tregut te lire. Me keto dy nocione kuptojm se keto attribute jane te lidhura ngusht edhe me te drejtat themelore te njeriut ne shprehjen dhe veprimtarin e lire.
7. Pergjegjesia politike paraqet nje mjet te rendesishem te kontrollit shoqeror ndaj punes te institucioneve politke si edhe bartesve te pushtetit shteteror. Edhe me kete institucion sigurohet nje qeverisje e drejt, me te cilen pushteti detyrohet te mbrohet nga arbitri I veprimeve te bartesve te pergjegjesis udheheqese.
8. Procedura Demokratike e vendimarjes eshte institucion synon respektimin e rregullave dhe veprimeve institucionale ne marrjen e vendimeve politke. Ky institucion lufton kunder anarkise dhe sjelljet arbitrare te organeve shteterore. Ne kete atribut demokratik ekziston nje element shume I rendesishem, marrja e vendimit ne baze te parimit te shumices. Shikuar nga e dejta kushtetuese ky institucion ka rendesi te madhe edhe nga aspekti I legjitimitetit, ligjshmeris dhe kushtetutshmeris.
9. Kultura dhe tolerance politike mundesojn nje ambient demokratik ne nje shoqeri, ku nuk cenohet e drejta e shprehjes se lire. Me te konsistohet nje sjellje e mirefillt qe te vertetohet aftesia e popullit per te qeverisur veten. Me tolerance politike krijohet nje sjellje korrekte mes subjekteve politke si edhe gatishmeria per te bere compromise politike. Me kete tolernac anulohet konfliktet politke qe sjellin kriza sin e pushtet ashtu edhe ne qeveri.
__________________
Fjala demokraci rrjedh nga fjalet latine demos qe don te thot popull dhe cratio (: kratio) qe don te thote qeverisje.
Ndarja e demokracise
Lidhur me kuptimin baze te fjales demokraci se populli posedon ate sovranitet te qeverisjes dhe supremitetit, praktika flet ndryshe varesisht nga vendet e ndryshme te botes. Per kete arsye, si nga ana e se drejtes kushtetuese ashtu edhe nga ana e shkences se pergjithshme juridike behen disa ndarje te llojeve te demokracise ne baze te disa kritereve.
Kriteri historik
Demokracia e poliseve greke
Demokracia liberale borgjeze
Demokracia socialiste
Demokracia bashkekohore
Kriteri sipas raportit te demokracise me raporte shoqerore
Demokracia formale
Demokracia fiktive
Demokraci reale
Kriteri i demokracise sipas realizimit te saj
Demokracia e drejtperdrejt
Demokracia terthore ( perfaqsuese )
HistorikuDemokracia paraqitet me elementet e saja qe nga koherat e lashta te Graqise se vjeter, kur reformatori i njohur antik grek Soloni vuri themelet e para te rregullimit shteteror te republikes demokratike ne Athine.
Evoluimet e paraqitura gjate historive bene nje kategorizim te demokracise ne kategorite e larte permendura.
Atritbutet e demokracise
Bazuar ne lenden e drejtes kushtetuese, parimisht per te kuptuar me mire nocionin edhe funksionin e saj, teoria bashkohore percakton keto attribute te demokracise:
1. Sovraniteti i popullit qe nenkupton realizimin dhe fuqin e vullnetit te popullilt nepeermes qeverisjes se shumices, ku kjo menyre realizohet drejt per se drejti ose ne menyre terthore. Siq e cekem edhe me pare ne kuptimin ontologjik populli duhet te kete te drejt te qeverisjes dhe se ai eshte bartes dhe element kryesor perberes I pushtetit shteteror por edhe I shtetit ne pergjithesi. Ne teorin moderne qeversja e shumices ndaj pakices nuk do te thote diskriminimin e pakices nga ana e shumices, por kjo ka nje kuptim te respektimit te vullnetit te shumices. Perkundrazi roli I pakices ne jeten demokratike mund te jete teje konstruktiv me nje qeverisje pozitive, nga se me nje kritik progressive arrihet nje kontroll ndaj shumices e cila gjindet ne pushtet , si edhe preventive kryesore ndaj absulutizmit shteteror.
2. Qeverisje e se drejtes qe ka te beje me nje qeverisje legjitime, e bazuar ne ligjshmeri dhe kushtetutshmeri, nga se I gjithe krijimi I qeverisjes duhet te jete I bazuar ne ligj, I cili ka nje harmoni ne gjithe rendin juridik. Jane disa parime te cilat sigurojn funksionimin e qeverisjes te se drejtes: legjitimiteti I popullit, ndarja e pushtetit, gjyqesia e pavarur, kushtetutshmeria, ligjshmeria, garancat kushtetuese per te drejtat e njeriut, etj. Kushtetutshmeria dhe ligjshmeria paraqesin elementet kryesore per zbatimin e qeverisjes se drejt. Me formimin dhe egzistimin e nje vendi juridik I cili ka nje harmonizim dhe perputhshmeri, mund te themi se krijon kushtet themelore te zbatimit te atributeve demokratike edhe ne pushtet shteteror por edhe ne shoqeri. E drejta kushtetuese si dege e se drejtes dhe si shkence e discipline shkencore, mund te themi se eshte dege me meritore per percaktimin e kushtetutshmeris dhe ligjshmeris Brenda nje sistemi shteteror.
3. Ndarja dhe kufizimi i pushtetit shteteror eshte nje nga atributet me kryesore te demokracise. Luftat e shumta per shuarjen e nje absulutizmit shteteror kane shpik edhe deri te parimi I ndarjes te pushtetit shteteror. Vlen te permendet filozofi franqez Charles Montequie I cili nder te paret dha teorine mbi ndarjen e pushtetit shteteror ne ate: legjistlativ, ekzekutiv dhe gjyqesor.
Ndarja e pushteti shteteror Ndarja e pushtetit shteteror garanton nje stabilitet dhe bashkpunim reciprok midis institucioneve shteterore. Tani ne baze te parimit te ndarjes se pushtetit shteteror dallojm keto sisteme: a) sistemi parlamentar b) sistemi presidencial c) sistemi I perzier
Te gjitha keto sisteme dallohen ne baze te nje natyre te ndarjes te pushtetit shteteror nga ana e organeve shteterore.
4. Zgjedhjet e lira dhe te drejtperdrejta - ky atribut paraqet institucionin qendror ne sistemin demokratik. Me ane te ketij institucioni realizohet vullneti I popullit per ti zgjedhur perfaqsuesit e tyre per ta udhehequr pushtetin shteteror. Ne baze te ketij atributi arihet legjitimiteti I pushtetit shteteror. Zgjedhjet e lira dhe te drejtperdrejta krijojn nje konkurence mes subjekteve te ndryshme politike. Zgjedhjet e lira dhe te drejtperdrejta jane pjese e rendesishme e drejtes kushtetuese, si edhe eshte perberse e sistemit politik dhe kushtetues I nje vendi.
5. Sigurimi i te drejtave te njeriut - kur eshte fjala per kete atribut atehere mund te flasim ne suaza nderkombetare. Sigurmi i te drejtave te njeriut, ku mund te themi se ne rast te mos ekzistimit te drejtave te njeriut nuk mund te flasim per nje sistem demokratik. Me kete, institucion percaktohet pozita juridike dhe vendi i shtetasit ne shoqeri. Ne shtetet demokratike sigurohet nje barazi e te gjithe qytetareve para ligjit para ligjit per te siguruar te drejtat e barabarta te qytetareve para pushtetit shteteror. Atehere institucioni behet nje mbrojtes nga diskriminimi fetar, etnik, racor, etj. Per shkak te rendesis te ketij institucioni ne drejten kukshtetuese dhe ne drejten nderkombetare eshte miratuar karta e OKB-se per te drejtat dhe lirit e njeriut. Do me thene nenkupton nje internacionalizim te ketij institucioni.
6. Pluralizmi politik dhe ekonomik nenkupton mundesin e lire te veprimit dhe aktivitetit te subjekteve politike si mjet I artikulimit te aspiratave te tyre politke. Kurse me pluralizmin ekonomik nenkuptohet konkurenca e lire ekonomike mes pronave te ndryshme si edhe funksionimin e sistemit ekonomik sipas ligjit te tregut te lire. Me keto dy nocione kuptojm se keto attribute jane te lidhura ngusht edhe me te drejtat themelore te njeriut ne shprehjen dhe veprimtarin e lire.
7. Pergjegjesia politike paraqet nje mjet te rendesishem te kontrollit shoqeror ndaj punes te institucioneve politke si edhe bartesve te pushtetit shteteror. Edhe me kete institucion sigurohet nje qeverisje e drejt, me te cilen pushteti detyrohet te mbrohet nga arbitri I veprimeve te bartesve te pergjegjesis udheheqese.
8. Procedura Demokratike e vendimarjes eshte institucion synon respektimin e rregullave dhe veprimeve institucionale ne marrjen e vendimeve politke. Ky institucion lufton kunder anarkise dhe sjelljet arbitrare te organeve shteterore. Ne kete atribut demokratik ekziston nje element shume I rendesishem, marrja e vendimit ne baze te parimit te shumices. Shikuar nga e dejta kushtetuese ky institucion ka rendesi te madhe edhe nga aspekti I legjitimitetit, ligjshmeris dhe kushtetutshmeris.
9. Kultura dhe tolerance politike mundesojn nje ambient demokratik ne nje shoqeri, ku nuk cenohet e drejta e shprehjes se lire. Me te konsistohet nje sjellje e mirefillt qe te vertetohet aftesia e popullit per te qeverisur veten. Me tolerance politike krijohet nje sjellje korrekte mes subjekteve politke si edhe gatishmeria per te bere compromise politike. Me kete tolernac anulohet konfliktet politke qe sjellin kriza sin e pushtet ashtu edhe ne qeveri.
__________________
